Thông tin phỏng vấn BSCKI. Đinh Văn Thới, Phó Trưởng Phòng Khám Đa Khoa – Viện Pasteur TP.HCM về tình hình dịch bệnh Chikungunya. 

Phóng viên: Bác sĩ có thể cho biết Chikungunya là bệnh gì, nguyên nhân gây bệnh và cách lây truyền không? Chikungunya là bệnh gì?

BSCKI. Đinh Văn Thới: Chikungunya (CHIKV) là bệnh do virus Chikungunya gây ra, bệnh lây truyền thông qua vết muỗi đốt. CHIKV là một loại virus RNA thuộc chi Alphavirus, họ Togaviridae. Tên gọi Chikungunya bắt nguồn từ một từ trong tiếng Kimakonde ở miền nam Tanzania, có nghĩa là "thứ uốn cong" và mô tả tư thế vặn vẹo của người nhiễm bệnh với các cơn đau khớp nghiêm trọng.

Bệnh Chikungunya thường có biểu hiện sốt cấp tính. Viêm đa khớp mạn tính có thể kéo dài và gây tàn phế. Chẩn đoán được xác nhận bằng phản ứng chuỗi polymerase phiên mã ngược (RT-PCR) hoặc huyết thanh học. Điều trị là điều trị hỗ trợ. Phòng ngừa tập trung vào việc tránh muỗi đốt.

Nguyên nhân lây bệnh

Virus Chikungunya, hay gọi tắt là virus CHIK là một loại arbovirus thuộc chi Alphavirus, nằm trong họ Togaviridae. Virus này có bộ gen RNA sợi đơn, được bao bọc bởi lớp vỏ capsid có đường kính khoảng 60–70 nanomet và một lớp màng phospholipid bên ngoài. Virus Chikungunya rất nhạy cảm với nhiệt độ cao trên 58°C và dễ bị bất hoạt khi bị khô. Theo các nghiên cứu, virus này có khả năng tồn tại trong môi trường động vật hoang dã (enzootic) ở nhiều khu vực châu Phi, và từ đó có thể đã lan rộng sang các vùng khác trên thế giới. Các chủng virus Chikungunya ở châu Phi và châu Á được ghi nhận có sự khác biệt về đặc tính sinh học, với các dòng tiến hóa riêng biệt.

Cách lây truyền

Virus Chikungunya (CHIKV) được truyền qua vết đốt của muỗi cái bị nhiễm bệnh, chủ yếu là hai loài Aedes aegypti và Aedes albopictus. Đây cũng là những loài muỗi có khả năng truyền virus Dengue và Zika

Chu trình lây nhiễm diễn ra như sau:

Một con muỗi chưa nhiễm bệnh hút máu từ người đang mang virus CHIKV trong máu.

Virus bắt đầu nhân lên bên trong cơ thể muỗi trong vài ngày, sau đó xâm nhập vào tuyến nước bọt của muỗi.

Khi muỗi đốt người khác, virus được truyền sang người mới qua nước bọt.

Virus tiếp tục nhân lên trong cơ thể người mới nhiễm, đạt nồng độ cao trong máu.

Nếu người này bị muỗi khác đốt, những con muỗi đó lại có thể bị nhiễm và tiếp tục chu trình lây truyền.

Phóng viên: Những loại muỗi nào là trung gian truyền bệnh, và chúng thường xuất hiện ở đâu, vào thời điểm nào trong ngày?

BSCKI. Đinh Văn Thới: Có hai loài muỗi truyền bệnh chính:

Aedes aegypti (muỗi vằn nhà): Được xem là vector chính gây lây lan bệnh trong các đợt bùng phát ở người. Muỗi Aedes sinh sản trong môi trường nhà ở như bình hoa, vật chứa nước... và các khu vực xung quanh nhà như công trường xây dựng, vỏ dừa, đồ gia dụng bỏ đi (lốp xe, lon nhựa và kim loại, v.v.). Muỗi trưởng thành trú ngụ ở những nơi râm mát trong nhà và xung quanh nhà, đốt người vào ban ngày.

Aedes albopictus (muỗi hổ châu Á): Trong hai năm gần đây, loài này ngày càng được xác định là nguyên nhân gây lây truyền ở cả khu vực thành thị và nông thôn. Đây là loài muỗi có khả năng thích nghi cao, sống được ở nhiều môi trường khác nhau và có phạm vi phân bố rộng khắp thế giới—bao gồm cả châu Âu, Bắc Mỹ, Trung Mỹ và Nam Mỹ.

Cả 2 loại thường hoạt động vào ban ngày, đặc biệt là sáng sớm ( 6h- 9h) và chiều tối (15h – 17h).

Phóng viên: Hiện nay tình hình bệnh Chikungunya trên thế giới và nguy cơ xâm nhập vào Việt Nam ra sao?

BSCKI. Đinh Văn Thới: CHIKV lần đầu tiên được phát hiện tại Tanzania vào năm 1952 và hiện đã được phát hiện ở >110 quốc gia tại Châu Á, Châu Phi, Châu Âu và Châu Mỹ.

Tháng 7/2025, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã ban hành cảnh báo về sự lây lan nhanh chóng của Chikungunya, với các vụ dịch lớn được ghi nhận tại Châu Mỹ, Châu Á và đặc biệt là một đợt bùng phát quy mô lớn tại đảo La Réunion và Mayotte thuộc Ấn Độ Dương. Ở châu Á, đến T7/2025, hơn 34.000 ca mắc CHIKVD đã được báo cáo; đặc biệt Trung Quốc (Quảng Đông) ghi nhận hơn 4.800 ca và Singapore tăng gấp đôi ca mắc so với 2024 (17 ca). Điều này nhấn mạnh vai trò của các yếu tố như biến đổi khí hậu, đô thị hóa, du lịch và thương mại toàn cầu, cũng như sự suy giảm, thiếu hụt miễn dịch cộng đồng trong việc thúc đẩy dịch bệnh gia tăng.

Tại Việt Nam, tuy dịch chưa từng ghi nhận, nhưng nguy cơ bệnh xâm nhập và bùng phát vẫn hiện hữu và đáng lo ngại do muỗi vằn (muỗi Aedes) là véc tơ truyền bệnh chính, có phân bố rộng khắp cả nước và lưu hành ở mức cao tại các tỉnh khu vực phía Nam. Các ca bệnh rải rác đã từng xâm nhập và xuất hiện tại Việt Nam vào năm 2020 và các nghiên cứu huyết thanh học cũng cho thấy vi rút Chikungunya đã từng lưu hành tại Việt Nam. Vì vậy, trong bối cảnh nhiều địa phương đang có mật độ muỗi cao và di biến động dân cư lớn, phát triển giao thương mạnh, nguy cơ bệnh tái xâm nhập và bùng phát tương đối cao.

Phóng Viên: Triệu chứng đặc trưng của bệnh là gì? Có dễ nhầm lẫn với Sốt xuất huyết không?

BSCKI. Đinh Văn Thới: Cả người lớn và trẻ em đều có thể bị nhiễm và có triệu chứng của bệnh chikungunya. Tuy nhiên, Khoảng 15%–35% số người bị nhiễm vi-rút chikungunya sẽ không có triệu chứng.

Thời gian ủ bệnh thường là 3–7 ngày (dao động từ 1–12 ngày).

Triệu chứng bệnh

Triệu chứng chính: sốt cao đột ngột (nhiệt độ thường là 39°C) và đau khớp

Sốt thường kéo dài ≤1 tuần. Trong nhiễm Chikungunya, sốt có thể theo hai pha: giai đoạn đầu sốt cao đột ngột , sau vài ngày,sốt giảm hoặc hết hẳn, sau đó sốt có thể tái phát nhẹ, không cao như đợt đầu

Triệu chứng ở khớp thường dữ dội, liên quan đến nhiều khớp,  đối xứng hai bên. Đau khớp thường xảy ra nhất ở tay và chân nhưng có thể ảnh hưởng đến các khớp gần hơn. Đau khớp thường làm suy nhược cơ thể và thường kéo dài trong vài ngày nhưng có thể kéo dài hàng tuần, hàng tháng hoặc thậm chí hàng năm. Riêng ở trẻ em hầu hết mắc CHIKV chỉ bị đau khớp nhẹ

Các triệu chứng khác bao gồm viêm kết mạc, đau đầu, đau cơ, buồn nôn, nôn hoặc phát ban. Phát ban dạng sởi ( sẩn dát) và ngứa, xuất hiện sau khi bắt đầu sốt. Phát ban ở thân và tứ chi nhưng cũng có thể ở lòng bàn tay, lòng bàn chân và mặt.

Các kết quả xét nghiệm bất thường:

- Tăng creatinine

- Bất thường xét nghiệm chức năng gan,

- Giảm lympho bào và giảm tiểu cầu.

Các triệu chứng lâm sàng của bệnh chikungunya tương tự như triệu chứng của bệnh sốt xuất huyết, đặc biệt là ở giai đoạn đầu của bệnh.

1 số nghiên cứu cho thấy trong quá trình mắc bệnh, bệnh nhân DENV có nhiều khả năng bị đau bụng và CBC có giảm bạch cầu trung tính và giảm tiểu cầu rõ rệt và thường gặp hơn so với bệnh nhân CHIKV. Ngược lại, bệnh nhân CHIKV có thể có thời gian sốt ngắn hơn, viêm kết mạc, viêm khớp cấp tính và đau đa khớp rõ rệt hơn. Mặc dù những đặc điểm khác biệt về lâm sàng có thể giúp ích trong việc gợi ý phân biệt DENV và CHIKV, nhưng chúng không đủ đặc hiệu và nhất quán để giúp phân biệt chẩn đoán, cho nên DENV và CHIKV này phải được đưa vào chẩn đoán phân biệt ban đầu khi có các triệu chứng lâm sàng nghi ngờ.

Để chẩn đoán xác định  CHIKV, cần dựa vào các xét nghiệm cận lâm sàng, bao gồm:

Xét nghiệm  RT-PCR trong tuần đầu tiên của bệnh

Huyết thanh chẩn đoán IgM/IgG đặc hiệu virus

Kháng thể IgM/IgG đặc hiệu của vi-rút thường phát triển vào cuối tuần đầu tiên của bệnh (>=6 ngày) nhưng có thể vẫn có thể phát hiện được trong nhiều tháng đến nhiều năm sau khi nhiễm trùng.

Phóng viên: Bệnh có thể gây ra những biến chứng gì? Đối tượng nào dễ gặp nguy hiểm?

BSCKI. Đinh Văn Thới: Diễn tiến bệnh:

Các triệu chứng cấp tính của sốt chikungunya thường khỏi trong vòng 7–10 ngày.

Một số bệnh nhân sẽ tiếp tục hoặc tái phát các triệu chứng khớp (ví dụ: đau đa khớp, viêm đa khớp, viêm bao gân, hội chứng Raynaud) trong những tháng sau khi phát bệnh cấp tính. Các nghiên cứu đã báo cáo tỷ lệ khác nhau, dao động từ 5% đến 80%, bệnh nhân bị đau khớp dai dẳng và mệt mỏi kéo dài trong nhiều tháng hoặc nhiều năm sau khi phát bệnh.

Phụ nữ mang thai có các triệu chứng và kết cục tương tự như những người khác, và hầu hết các trường hợp nhiễm trùng xảy ra trong thai kỳ sẽ không lây truyền virus sang thai nhi. Tuy nhiên, lây truyền trong quá trình chuyển dạ có thể dẫn đến các biến chứng ở trẻ sơ sinh, bao gồm các triệu chứng xuất huyết, bệnh cơ tim và bệnh thần kinh. Đã có báo cáo về các trường hợp sảy thai tự nhiên hiếm gặp sau khi mẹ bị nhiễm trùng trong tam cá nguyệt đầu tiên.

Các biến chứng hiếm gặp nhưng nghiêm trọng bao gồm:

- Viêm gan,

- Viêm cơ tim,

- Bệnh thần kinh (liệt dây thần kinh sọ, hội chứng Guillain-Barré, viêm não màng não, viêm tủy),

- Bệnh về mắt (viêm màng bồ đào, viêm võng mạc),

- Bệnh thận cấp

- Và tổn thương da bóng nước nghiêm trọng.

Các nhóm được xác định có nguy cơ mắc bệnh nặng hơn bao gồm:

- Trẻ sơ sinh bị phơi nhiễm trong khi sinh và do muỗi đốt sau khi sinh,

- Người lớn trên 65 tuổi

- Người có bệnh lý nền (ví dụ: tiểu đường, bệnh tim, tăng huyết áp).

Phóng viên: Tỷ lệ tử vong của bệnh so với các bệnh truyền nhiễm khác như thế nào?

BSCKI. Đinh Văn Thới: Các triệu chứng nghiêm trọng và tử vong do bệnh chikungunya rất hiếm (<0.1%). Tuy nhiên, tỷ lệ tử vong có thể tăng cao ở nhóm đối tượng nguy cơ xảy ra ở người lớn tuổi, người có bệnh lý nền và trẻ sơ sinh bị nhiễm bệnh chu sinh hoặc do muỗi đốt. ( 1 số nghiên cứu cho thấy tỷ lệ này có thể lên đến 15%)

Phóng viên: Người dân có nên hoang mang trước căn bệnh này không ạ?.

BSCKI. Đinh Văn Thới: Không nên hoang mang, nhưng cần nâng cao ý thức phòng bệnh cho bản thân và gia đình, tuân thủ hướng dẫn của cơ quan y tế.

Bệnh Chikungunya không phải là bệnh quá nguy hiểm, với người có sức đề kháng yếu (người có bệnh nền, trẻ sơ sinh và người cao tuổi) bệnh có thể gây một số biến chứng, song tỉ lệ tử vong không cao.

Bệnh có thể phòng tránh được nếu thực hiện các biện pháp phòng bệnh đúng cách. Người dân cần chủ động thực hiện các biện pháp phòng tránh muỗi đốt như ngủ màn, mặc quần áo dài, loại bỏ các vật chứa nước đọng, và phối hợp với ngành y tế trong các đợt phun hóa chất diệt muỗi. 

Phóng viên: Nếu không may mắc bệnh, người bệnh thường hồi phục trong bao lâu và điều trị như thế nào?

BSCKI. Đinh Văn Thới: Bệnh Chikungunya là bệnh nhiễm trùng cấp tính, thường hồi phục trong vòng một tuần, nhưng một số trường hợp có thể bị đau khớp kéo dài vài tháng, thậm chí lâu hơn. Việc điều trị chủ yếu tập trung vào giảm triệu chứng và hỗ trợ phục hồi, vì chưa có thuốc đặc trị.

Phóng viên: Khi nghi ngờ mắc bệnh hoặc có triệu chứng, người dân nên làm gì đầu tiên?

BSCKI. Đinh Văn Thới: Khi có dấu hiệu nghi ngờ mắc bệnh, người dân cần đến ngay cơ sở y tế để được tư vấn, khám và điều trị kịp thời, không tự ý chữa trị tại nhà. 

Phóng viên: Các biện pháp phòng tránh cá nhân hiệu quả nhất là gì?

BSCKI. Đinh Văn Thới: Các biện pháp bảo vệ cá nhân nhằm mục đích ngăn chặn muỗi đốt là tuyến phòng thủ trực tiếp và hiệu quả nhất cho mỗi cá nhân, đặc biệt là khi đi du lịch đến các vùng có dịch.

Diệt lăng quăng, diệt muỗi, loại bỏ nơi muỗi sinh sản của muỗi: đậy kín dụng cụ chứa nước, lật úp dụng cụ không chứa nước, thay nước bình hoa, bỏ muối/dầu/hoá chất diệt ấu trùng vào bát nước kê chân chạn, hàng tuần loại bỏ vật liệu phế thải, hốc nước tự nhiên như: chai, lọ, vỏ dừa, mảnh lu vỡ, lốp xe cũ, vệ sinh máng xối, hốc tre, bẹ lá…

Phòng muỗi đốt:

Sử dụng màn (mùng) khi ngủ, kể cả ban ngày, vì muỗi Aedes hoạt động vào ban ngày.

Lắp đặt lưới chống muỗi ở cửa sổ và cửa ra vào để ngăn muỗi bay vào nhà.

Sử dụng các sản phẩm diệt muỗi trong nhà như bình xịt, nhang muỗi, hoặc thiết bị xông hơi đuổi muỗi.

Mặc quần áo dài tay, quần dài, và nên chọn các loại vải sáng màu để giảm thiểu diện tích da bị phơi nhiễm và ít thu hút muỗi hơn.

Phóng viên: Cộng đồng và chính quyền địa phương cần làm gì để hạn chế nguy cơ lây lan ạ?

BSCKI. Đinh Văn Thới: Để phòng chống Chikungunya, cả cộng đồng và chính quyền cần phối hợp theo hướng giảm nguồn muỗi, chặn đường lây và phát hiện sớm ca bệnh. Cụ thể:

Chính quyền và Y tế địa phương:

Giám sát, phát hiện sớm ca bệnh để kịp thời xác định, khoang vùng ổ dịch.

Xử lý sớm và triệt để ổ dịch bằng diệt lăng quăng kết hợp phun hóa chất diệt muỗi,.

Tổ chức thường xuyên, liên tục các chiến dịch diệt lăng quăng phòng bệnh.

Truyền thông thường xuyên: cảnh báo sớm, hướng dẫn nhận biết triệu chứng (sốt, đau khớp, phát ban…) và cách phòng bệnh.

Cộng đồng và mỗi người dân: Ngoài các biện pháp phòng tránh cá nhân như đã nêu ở trên, cộng đồng và mỗi người dân cần:

Chủ động giám sát sức khỏe: theo khuyến cáo của BYT, người về từ vùng dịch cần chủ động theo dõi sức khỏe trong vòng 12 ngày; khi có triệu chứng nghi ngờ, cần đến cơ sở y tế ngay.

Khi bị sốt, đến ngay cơ sở y tế để được khám và tư vấn điều trị, không tự ý điều trị tại nhà.

Hợp tác với cơ quan y tế trong các chiến dịch phun hóa chất và vệ sinh môi trường.

Tự thực hành các biện pháp diệt lăng quăng phòng bệnh trong và xung quanh nhà.